Бу мақола шунингдек қолган тилларда ҳам мавжуд:
English 
Русский (Russian)
Ўзбекистонликлар ҳар доим умид ва мўъжизага ишонч билан тўлган. Афсуски, бу ишонч кўплаб фирибгарлик схемалари учун озуқа бўлди, улар одамларни енгил ва тез пул топиш ваъдаси билан алдайди. Молиявий пирамидалар, қизиқарли инвестицион лойиҳалар ва ҳатто ошкора алдаш – буларнинг ҳаммаси соддалик ва ёруғ келажакка умид орқали ривожланади. Ва ОАВдаги шов-шувли фош этилганлик ва мақолаларга қарамай, кўпгина ватандошларимиз фирибгарлар тўрига тушишда давом этмоқда.
Мўъжизага ишонч: маданий мерос ва замонавий реаллик
Бизнинг мамлакатимизда “Олтин калит”дан олинган мўъжиза майдонига ўхшаш ўзига хос мўъжизага ишонч мавжуд, бу ерда Тилла Алиса ва Басилио мушук Буратинони олиб боришарди. Бу ишонч реалликка асосланмаган, балки таълим даражасининг таназзули ва аҳолининг қашшоқланиши билан боғлиқ.
Одамлар телевизорда гўзал расмларни ва қимматбаҳо машиналарда сайр қилаётган бойларни кўриб, шундай ҳашаматли ҳаёт ҳақида орзу қиладилар. Ижтимоий тармоқларда ўз ҳашаматли ҳаётини намоён қилаётган блогерлар ҳам бу орзуларни қўзғатади. Натижада, ўзбекларга озгина пул киритиб, ҳеч нарса қилмаслик таклиф қилинганда, улар тез бойиб кетиш имкониятига осон ишонадилар.
Фирибгарлар одамларнинг умид ва орзуларини моҳирлик билан бошқарадилар. Улар ҳеч қандай ҳаракатсиз жуда кўп пул ишлаб топиш ҳақида гапиради. Миллионлаб даромадлар ваъдаларини кўпинча ҳақиқатга тўғри келмайдиган даражада яхши эшитилади, аммо айнан шу соддалик ва енгиллик одамларни жалб қилади. Қимматбаҳо машиналар ва ҳашаматли уйларни кўриб, одамлар кучли ижтимоий нотенгликни ҳис қиладилар. Улар ҳам бу ҳашамат ва фаровонлик оламига киришни истайдилар ва фирибгарларнинг ҳар қандай афсонасига ишонишга тайёр.
Асосий фирибгарлик схемалари
Фирибгарлар ишонувчан фуқароларнинг пулларини олиш учун бир нечта асосий усуллардан фойдаланадилар:
- Молиявий пирамидалар: Одамларга минимал сармоя билан катта даромад ваъда қилинади. Масалан, $100 сармоя киритинг ва бир ойда $1000 олинг. Бундай схемалар эртами-кечми қулайди ва инвесторларни ҳеч нарса қолдирмайди.
- Ёлғон инвестицион лойиҳалар: Гўёки муваффақиятли бизнеслар ёки стартаплардан юқори даромад ваъдалар. Фирибгарлар муваффақиятли бизнес кўринишини яратадилар ва кейин сармоядорларнинг пули билан йўқолиб қоладилар.
- Сохта хайрия жамғармалари: Фирибгарлар сохта хайрия ташкилотларини яратиб, муҳтожларга ёрдам бериш баҳонасида пул йиғадилар.
- Телефон ва интернет фирибгарликлари: Банклар ёки давлат муассасалари вакиллари деб даъво қилаётган шахслардан қўнғироқлар, улар шахсий маълумотларни бериш ёки қандайдир “муаммоларни” ҳал қилиш учун пул ўтказишни сўрашади.
Нима учун фирибгарлар ишончни осон қозонадилар?
Молиявий пирамидалар ҳали ҳам энг хавфли фирибгарлик шаклларидан бири бўлиб қолмоқда. Бундай схемаларнинг қурбонига айланадиган одамлар фақатгина содда ёки бехабар бўлиб қолмайдилар. Кўпинча бу ақлли ва саводли фуқаролардир, улар енгил ва тез пул топиш ваъдаларидан жалб қилинган.
Фирибгарлар ўз схемаларини илгари суриш учун кўпинча машҳур шахслар, нуфузли одамлар ёки харизматик фикр етакчиларидан фойдаланадилар. Ушбу шахсларга бўлган ишонч автоматик равишда лойиҳага тарқалади, ҳатто агар у мантиқий ишончни уйғотмаса ҳам.
Кўп одамларда фирибгарликни аниқлаш учун зарур билим ва танқидий фикрлаш етишмайди. Улар гўзал ваъдаларига ишонадилар ва ортиқча савол бермайдилар. Бундан ташқари, асосий омил енгил пулга бўлган хоҳиш бўлиб қолади. Иқтисодий беқарорлик ва паст даромадлар одамларни тез бойиш йўлларини излашга ундайди.
Шунингдек, ижтимоий муҳандисликни унутмаслик керак. Бой ва муваффақиятли одамларнинг мисолларидан илҳомланган оддий фуқаролар ҳам осон ва тез бойиб кетиши мумкинлигига ишона бошлайдилар.
Фирибгарлар томонидан ишлатилган психологик механизмлар
- Назорат иллюзияси: Фирибгарлар қурбонларида улар ўз сармояларини назорат қилишлари ва исталган вақтда пулни олиб қўйишлари мумкинлиги иллюзиясини яратадилар. Аслида, пул киритилгандан кейин, қурбон ҳар қандай назоратни йўқотади.
- Ҳолатни яхшилаш эффекти: Аввалбошда молиявий пирамидалар кичик дивидендлар тўлашлари мумкин, бу қурбонларда улар ҳақиқатан ҳам пул ишлаб топаётгани тасаввурини яратади. Бу уларни кўпроқ пул сармоя қилишга ва янги иштирокчиларни жалб қилишга ундайди.
- Ижтимоий тасдиқ: Бошқа одамларнинг (айниқса, пул олганлар) фаол иштирок этаётганини ва ўз муваффақиятлари ҳақида гапираётганини кўриб, қурбонлар сармоя қилиш қарорини мустаҳкамлайдилар.
- Фойдали имкониятни қўлдан бой бериш қўрқуви: Фирибгарлар имкониятни қўлдан бой бериш қўрқувини моҳирлик билан ўйнаб, таклиф чекланган вақт ичида эканлиги ва тезда ҳаракат қилиш кераклигини ҳис қиладилар, акс ҳолда бойиш имкониятини қўлдан бой бериш хавфи бор.
Эксперт фикри
“Мен бугунги кунга келиб бундай схемаларга пул берган одамларни (молиявий пирамидалар) қайта фикрлаштирмайман. Уларни қайта ишонтириш ёки фикрлашдан қайтаришни истамайдилар. Улар алданишни, пулларини олишларини ва қайтариб олмасликларини истайдилар. Акс ҳолда, кимдир ношинос инсон тошни олтинга айлантириш усулини топиб, бошқалар билан бўлишишга қарор қилганига қандай ишониш мумкин?! Ва бу ҳаммаси мутлақо бепул. Мушук тўридаги бепул пишлоқ ёки аҳмоқлар мамлакатининг мўъжиза майдони ҳақида такрорлашнинг маъноси йўқ. Ўзингизни ва пулларингизни эҳтиёт қилинг, улар сизга бу фирибгарлардан кўра кўпроқ керак,” – деб таъкидлади рақамли хавфсизлик бўйича эксперт Шухрат Қурбанов.
Матн ИИ томонидан таржима қилинган. Аниқроқ маълумот учун мақоланинг рус тилидаги вариантини фойдаланинг