Bu maqola shuningdek qolgan tillarda ham mavjud:
English 
Русский (Russian)
Ўзбекистонда ҳар йили банк мобил иловалари орқали онлайн-кредитлар расмийлаштириш билан боғлиқ фирибгарлик схемалари сони ортиб бормоқда. Фирибгарлар ижтимоий муҳандислик усулларини ва ноқонуний рақамли технологияларни ишлатиб, кредитларни беғубор фуқаролар номига расмийлаштириб, кейин уларнинг банк карталаридан пулларни ўғирлайдилар.
2024 йилнинг биринчи тўққиз ойида, Марказий банк маълумотларига кўра, онлайн-кредитлар билан боғлиқ 463 та фирибгарлик ҳолати қайд этилган бўлиб, улар натижасида тахминан 15 миллиард сўмлик моддий зарар етказилган. Яқинда биз ана шундай ҳолатлардан бири ҳақида ёзган эдик, унда фирибгарлар ёлғон билан бир тозаловчини 180 миллион сўмлик онлайн-кредитларни олишга мажбур қилган эдилар.
Марказий банк нима қилмоқда? Ўзбекистон Марказий банки, Европанинг ривожланган давлатлари, Австралия, Россия, АҚШ ва Канада каби давлатларнинг тажрибасини ўрганиб, фуқароларни фирибгарлардан ҳимоя қилиш учун янги вақтинчалик тартибни жорий этишга қарор қилди. 2024 йил 1 ноябрдан 2025 йил 1 апрелгача онлайн-кредитларни бериш жараёнида банк карталари билан шубҳали операцияларнинг олдини олишга қаратилган янги қоидалар амалга оширилади.
Асосий янгиликлар:
- Биометрик идентификация
Банк мобил иловаси орқали кредит олиш учун мурожаат қилаётган барча фуқаролар биометрик идентификациядан ўтишлари шарт бўлади. Бу аризачи шахсини тасдиқлаш ва фирибгарлар томонидан бошқа шахс номига кредит расмийлаштириш ҳолатларининг олдини олиш учун зарур. - Кредит тарихининг икки босқичли текшируви
Мурожаат қилинганидан сўнг, кредит ташкилотлари фуқаронинг кредит тарихини кредит бюроси маълумотлар базасида икки босқичда текширади. Агар мижозда салбий кредит тарихи ёки жуда юқори қарз юки аниқланса, қисқа муддатда бир нечта кредитлар берилган бўлса ва қарз юки кескин ошган бўлса, кредит бериш рад этилиши ёки кредит миқдори камайтирилиши мумкин. - P2P ўтказмаларига чекловлар
Онлайн-кредитни биринчи марта олаётган янги мижозлар учун кредит ажратилгандан сўнгги биринчи 48 соат ичида кредит маблағларини шахсий ҳисоб рақамларга, электрон ҳамёнларга ўтказиш, мобил ҳисобларни тўлдириш ва валюта айирбошлаш операцияларига чекловлар жорий этилади. Бу чекловларни олиб ташлаш учун мижоз кредитни олганлигини ва фирибгарлик ҳолати мавжуд эмаслигини тасдиқлаши керак бўлади.
Бу қуйидагича амалга оширилади: мижоз 48 соат ичида кредит ташкилоти томонидан юборилган СМС-хабарда кўрсатилган телефон рақамларига қўнғироқ қилиб, у фирибгарларнинг таъсирисиз кредит олганлигини хабар қилиши керак. Кредит ташкилоти ходими мижоз билан қайта боғланиб, берилган маълумотларни текширади ва қўшимча тасдиқлов ўтказади.
Юқоридаги чекловлар фуқаро томонидан ажратилган кредит маблағларини нақдлаштириш ёки товар ва хизматларни тўлаш каби операцияларни чеклашга таъсир қилмайди, ва бу операциялар чекловларсиз амалга оширилиши мумкин.
- Кредит шартномасини бекор қилиш
Агар кредит ажратилгандан кейинги 48 соат ичида ариза фирибгарларнинг таъсири остида берганлиги ёки мижоз қайта тасдиқдан ўтмаганлиги аниқланса, кредит шартномаси бекор қилинади ва ажратилган кредит маблағлари банк ҳисоб рақамига қайтарилади.
Янги чоралар аҳамияти Бу чоралар кўплаб фирибгарлик схемаларининг олдини олишга қаратилган ва аҳоли ўртасидаги молиявий йўқотишларни камайтиришга ёрдам беради. Онлайн-кредитлар муаммоси шу қадар долзарб бўлиб қолдики, бу фақат иқтисодиётга эмас, балки мамлакатдаги ижтимоий барқарорликка ҳам таъсир қилмоқда. Мажбурий биометрик идентификация ва кредит аризаларини икки босқичли текширувни жорий этиш фуқаролар ва уларнинг молиявий хавфсизлигини таъминлаш йўлида муҳим қадамдир.
P2P ўтказмаларига чекловлар фирибгарлар учун қўшимча тўсиқ яратади, улар бошқа шахсларнинг ҳисоб рақамларидан пулларни тезда ўғирлашга уринишади. Марказий банк шуни ҳам таъминладики, бу чекловлар фуқароларнинг ўз маблағларини эркин сарфлаш қобилиятига таъсир қилмайди: улар товар ва хизматлар учун ҳеч қандай муаммосиз тўловларни амалга оширишлари мумкин.
Бу янгиликлар фуқароларни ҳимоя қилиш ва фирибгарлик хавфини камайтириш учун жорий қилинган, аммо улар кредит олиш жараёнини бироз мураккаблаштириши мумкин. Аммо қўшимча текширув ва тасдиқ хавфсизлик ва фирибгарлардан ҳимоя учун тўланадиган нархдир. Натижада фойдаланувчилар ўз маълумотлари ва молиявий хавфсизлигига ишончлироқ бўлишади.
Марказий банк барча кредит ташкилотларини янги қоидаларга риоя қилишга ва мижозларни биометрик идентификацияни жорий этиш ва бошқа ҳимоя чоралари ҳақида хабардор қилишга чақирмоқда. Фуқаролар ўз ҳуқуқлари ва фирибгарлардан ҳимоя қилиш имкониятлари ҳақида хабардор бўлишлари муҳим.
Мақолада сунъий интеллект томонидан амалга оширилган таржима сабабли хатолар бўлиши мумкин. Тафсилотларни аниқлаш учун мақоланинг русча версиясига мурожаат қилинг. Агар хатоликларни сезсангиз, материални тузатиш учун Uzvaibik_bot телеграм-ботига ёзишингиз мумкин.
