Бу мақола шунингдек қолган тилларда ҳам мавжуд:
English 
Русский (Russian)
Ўзбекистон йўлларидаги вазият тобора кўпроқ савол ва хавотирлар уйғотмоқда. Ҳар куни бизнинг кўз ўнтимизда ҳайдовчилар йўл ҳаракати қоидаларини бузмоқда: тезликни оширмоқда, пиёдаларга йўл бермаяпти, светофорларга эътибор бермаяпти. Нега бундай бўлмоқда? Жавоб оддий — чунки улар бунинг учун ҳеч қандай жавобгарликка тортилмаслигини билишади.
Биз қоидабузарлик учун жазосизликнинг хавфли маданияти шаклланган мамлакатда яшамоқдамиз. Ҳайдовчилар йўллар қиролига айланиб қолганини ҳис қилмоқда, чунки амалдаги тизим уларни тўғри жазоламайди. Улар қоидабузарлик қилиб қўлга тушган ҳолда ҳам жарималар жуда катта эмаслигига, агар тезда тўласалар, ҳатто 50 фоизлик чегирма билан қутулиб кетишлари мумкинлигига одатланиб қолишган.
Бундай ҳолатга қандай келдик? Асосий сабаб эскирган назорат ва жазо тизими бўлиб, у энди замонавий талабларга жавоб бермайди. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари кўпдан бери ўзини оқламаган, самарасиз схемалар бўйича ишлашмоқда. Замонавий технологияларни жорий қилиш, йўлларда назоратни кучайтириш ва жазони муқаррар қилиш ўрнига, тизим ҳали ҳам “услаб ол — услаб олма, тўлади — унутди” принципи бўйича ишламоқда. Бундай шароитда ҳайдовчиларнинг қоидаларга риоя қилишини кутиш қийин.
Афсуски, йўллардаги вазият атрофидаги барча ҳолатлар кўпинча фақат қуруқ фаолият тақлидидек кўринади. Президент ёки юқори лавозимли амалдорлар муаммони кўрсатганда ёки навбатдаги фожиа юз берганда, фаол ҳаракатлар бошланади: рейдлар ўтказилади, текширувлар кучайтирилади, жарималар ёзилади. Аммо масалага бўлган эътибор сусайиши билан ҳамма нарса яна аввалига қайтиб келади. Ҳайдовчилар яна ўзини жазосиз ҳис қиладилар, мансабдорлар эса содир бўлаётган ишлар учун жавобгарликдан қочишади. Бу порочний айлана бўлиб, у ҳайдовчилар орасида қонунбузарлик маданиятини шакллантиришга ёрдам бермайди.
Бундай ёндашув, яъни йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун жазо тизимли чора эмас, балки эпизодик характерга эга бўлганда, ҳайдовчиларда қонунга амал қилишнинг барқарор одатини шакллантира олмайди. Ҳайдовчилар тезда қоидаларни бузишдан қўрқмасликка ўрганиб қолишади, чунки йўллардаги назорат доимий эмас ва жазо кўпроқ истисно ҳолат бўлиб қолади.
Бошқа давлатлар: ҳайдовчиларнинг қонунбузарликлари билан қандай курашмоқда?
Кўплаб давлатларда йўлларда тартибни сақлаш учун қатъий ва самарали чоралар кераклигини анча олдин тушуниб етган. Қуйидаги мисоллар бошқа давлатларнинг йўл ҳаракати қоидаларини бузувчиларга қарши қандай курашаётганини кўрсатади:
Швеция: Бу ерда Vision Zero дастури амалга оширилади, унинг мақсади йўллардаги ўлимларни тўлиқ йўқ қилишга қаратилган. Қоидаларни бузган ҳайдовчилар йирик жарималар ва ҳайдовчилик ҳуқуқидан маҳрум қилиш каби жиддий маъмурий чораларга дуч келади. Бундан ташқари, мамлакатда ҳар қандай қоидабузарликни, хусусан, тезликни ошириш ёки қизил чироқда ўтиш каби қоидабузарликларни автоматик тарзда аниқлайдиган камералар кенг қўлланилади.
Сингапур: Бу шаҳар-девлат йўл ҳаракати қоидаларини бузишга нисбатан қаттиқ сиёсат юритиши билан машҳур. Тезликни ошириш ва бошқа қоидабузарликлар учун жарималар жуда юқори, такрорий қоидабузарликлар учун эса ҳайдовчиларни қамоқ жазосигача бўлган жиддий жазолар кутади. Бундан ташқари, Сингапурда балл тизими мавжуд бўлиб, ҳайдовчилар кўп жарима балллари тўплашса, узоқ муддатга ҳуқуқидан маҳрум бўлишади.
Франция: Францияда тезликни сақлашга катта эътибор қаратилган. Мамлакатда қоидабузарликларни автоматик аниқлаш тизими жорий қилинган ва тезликни ошириш учун фақат жарима олиш мумкин эмас, балки маълум муддатга ҳуқуқидан маҳрум қилиниш мумкин. Шунингдек, бу ерда йўл инфратузилмаси ва хавфсизлигини яхшилашга қаратилган дастурлар фаол қўлланилади, бу эса аварияларнинг камайишига ёрдам беради.
Германия: Германияда йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун қатъий жарималар тизими амал қилади. Масалан, рульда мобил телефондан фойдаланганлик учун бир неча юз евро жарима ва бир неча ойга ҳуқуқидан маҳрум қилиш мумкин. Бундан ташқари, Германия жарималар тизими тезкор тўлов учун ҳеч қандай чегирмаларни кўзда тутмайди, бу эса жазони сезиларлироқ қилади. Йўлларда назорат ривожланган радар ва камералар тармоғи орқали амалга оширилади, улар тезликни оширишдан бошлаб, ноқонуний жойда тўхташгача бўлган барча қоидабузарликларни аниқлайди. Улар балл тизимида ишлайди, ва маълум миқдорда балл тўпланганда ҳайдовчи ҳуқуқидан маҳрум бўлади.
Япония: Японияда йўлларда хулқ-атвор маданияти ва таълимга алоҳида эътибор қаратилган. Ҳайдовчилар ҳуқуқ олишдан олдин қаттиқ тайёргарликдан ўтадилар, ва жиддий қоидабузарликлар, масалан, маст ҳолда машина бошқариш учун, нафақат йирик жарималар, балки қамоқ жазолари ҳам мавжуд. Бу ерда қонунга итоаткорлик маданияти юқори даражада, ва ҳайдовчилар ҳар қандай қоидабузарлик жиддий оқибатларга олиб келиши мумкинлигини тушунадилар.
Финляндия: Финляндиянинг ўзига хос хусусияти шундаки, жарималар қоидабузарнинг даромадига қараб ҳисобланади. Бу бой одамлар учун жарималарни айниқса сезиларли қилади, чунки уларнинг даромади қанча юқори бўлса, жарима миқдори шунча катта бўлади. Бу тизим барча ҳайдовчиларни ижтимоий мақоми ва даромад даражасидан қатъи назар қоидаларга риоя қилишга ундайди.
Австралия: Австралияда йирик жарималардан ташқари, ПДД қоидабузарлари учун жарималар балллари ҳисобланади. Белгиланган миқдорда балл тўпланганда ҳайдовчи ҳуқуқидан узоқ муддатга маҳрум бўлиши мумкин. Бундан ташқари, қоидабузарликлар содир этган ҳайдовчилар муайян жамоат тадбирларида қатнашиш ҳуқуқини йўқотадилар, бу эса қоидабузарларга қўшимча босим яратади.
Бу муаммони қандай ҳал қилиш мумкин?
- Жазоларни кучайтириш. Биринчи қадам йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун жарималарни ошириш ва уларни тўлаш учун чегирмаларни бекор қилиш бўлиши керак. Жазо сезиларли ва адолатли бўлиши керак, шунда ҳар бир ҳайдовчи ПДДни бузиш унга катта молиявий йўқотишлар олиб келиши мумкинлигини тушунади. Бу йўлларда масъулият муҳитини яратишга ёрдам беради.
- Замонавий технологияларни жорий этиш. Йўл ҳаракатини автоматлаштирилган назорат қилиш, кузатув камералари ва бошқа техник воситалардан фойдаланиш қоидабузарликларни реал вақтда аниқлашга ёрдам беради. Бунда фақат инсон омилига таяниш шарт эмас — тизим аниқроқ ва самаралироқ бўлади.
- Ҳуқуқни қўллаш даражасини ошириш. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари янги чақириқларга мослашишлари ва қоидабузарлар билан фаолроқ ишлашлари керак. Иш тизимли бўлиши керак ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга қаратилган бўлиши керак, фақат жазолашга эмас.
- Таълим кампаниялари. Нафақат жазолаш, балки ўқитиш ҳам муҳим. ОАВда тушунтириш кампаниялари, ҳайдовчилар учун маърифий дастурлар йўл ҳаракати қоидаларига бўлган муносабатни ўзгартиришга ёрдам беради. Одамлар ПДДга риоя қилиш нафақат мажбурият, балки йўл ҳаракатининг барча иштирокчилари хавфсизлигини таъминлаш зарурияти эканлигини тушунишлари керак.
- Қонунга итоаткорлик маданиятини яратиш. Йўллардаги вазиятни ўзгартириш учун қонунга итоаткорлик маданиятини шакллантириш зарур. Ҳайдовчилар тушунишлари керакки, йўл ҳаракати қоидалари уларни етарли даражада ҳурмат қилишлари учун эмас, балки одамларнинг ҳаёти ва соғлиғини сақлаш учун яратилган. Жазо муқаррар бўлиши керак, ва қонунга ҳурмат қилиш — норма.
ПДДни бузганлар жазосизлиги муаммоси Ўзбекистонда зудлик билан эътибор қаратишни ва қатъий чораларни талаб қилади. Ҳайдовчилар ўзларини жазосиз ҳис қилиш ҳолати нафақат уларнинг ўзи, балки йўл ҳаракатининг барча иштирокчилари учун хавфлидир. Фақат тизимли ўзгаришлар ва жазонинг муқаррарлиги йўлларимизда тартибни тиклайди ва уларни ҳамма учун хавфсиз қилади. Эсда тутиш керак: йўлларда хавфсизлик ҳар биримиздан бошланади ва фақат биргаликда биз вазиятни яхшисига ўзгартиришимиз мумкин.
Матн ИИ томонидан таржима қилинган. Аниқроқ маълумот учун мақоланинг рус тилидаги вариантини фойдаланинг
